Ελευθερία και δέσμευση

Μια παλιά και συνεχιζόμενη συζήτηση αντιπαραθέτει δύο απόψεις για τη δέσμευση μεταξύ των ανθρώπων, καθώς και για τα όρια της ελευθερίας. Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, όπως την ερμήνευσε ο Πασκάλ, ό,τι μας προτρέπει να δεσμευτούμε με επίγεια πρόσωπα και πράγματα είναι «κακό», γιατί μας εμποδίζει είτε να υπηρετήσουμε τον Θεό (αν τον γνωρίζουμε), είτε να τον αναζητήσουμε (αν τον αγνοούμε). Ο ίδιος ο Πασκάλ ήταν στοργικός προς τους συγγενείς του, αλλά απέφευγε τη «δέσμευση», την εξάρτηση, την υπερβολική οικειότητα. Και επέκρινε την αδελφή του επειδή παρασυρόταν από ανθρώπινα, «υπερβολικά ανθρώπινα» συναισθήματα. «Είναι ανώφελο να δενόμαστε με τους άλλους, ακόμα κι αν αυτό συμβαίνει με ευχαρίστηση και με τη θέλησή μας. Θα πρόδιδα εκείνους στους οποίους θα επέτρεπα να γεννηθεί αυτή η επιθυμία: δεν είμαι ο σκοπός κανενός και δεν έχω με τι να τους ικανοποιήσω», έγραψε ο Πασκάλ.

Σύμφωνα όμως με την ανθρωπιστική ιδεολογία του Ρουσό, ο άνθρωπος είναι νόμιμος σκοπός του ανθρώπου και η δέσμευση (η επιθυμία για δέσμευση, η τάση για δέσμευση, η απόλαυση από τη δέσμευση) είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Από την άλλη, ο Ρουσό παραδεχόταν: «Κάθε δέσμευση είναι σημάδι ανεπάρκειας: αν ο καθένας από μας δεν είχε ανάγκη από τους άλλους, δεν θα σκεφτόταν να ενωθεί μαζί τους». Ομως έτσι είμαστε. Γεννιόμαστε ανεπαρκείς και πεθαίνουμε ανεπαρκείς. Κινούμαστε από το βλέμμα των άλλων -από την επιδοκιμασία τους- και αναζητούμε το συμπλήρωμα που μας λείπει. Μάλιστα, λόγω του ότι ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με αυτή την εκ γενετής ανεπάρκεια, έχει ανάγκη να λαμβάνει ενδείξεις σεβασμού και να δεσμεύει την καρδιά του, έγραφε ο Ρουσό. Πράγματι, κάθε δέσμευση περιορίζει την ελευθερία, αλλά η απόλυτη ελευθερία δεν αποτελεί ιδεώδες.

Η αναμφισβήτητη αξία της δέσμευσης δεν σημαίνει βεβαίως ότι πρέπει να δεχόμαστε παθητικά ή να εξυμνούμε όλες τις δεσμεύσεις που επιβάλλονται στο άτομο από την παιδική του ηλικία, να θεωρούμε υποχρεωτική τη σύμπνοια με την οικογένεια, τη φυλή, το έθνος, την παρέα, το πολιτικό κόμμα. Γιʼ αυτό πολύτιμες είναι οι σχέσεις που εξαρτώνται από την επιλογή μας, από την ελεύθερη βούλησή μας. Από την άλλη, η απόλυτη ανεξαρτησία, η απουσία κάθε υποχρέωσης και δέσμευσης είναι πηγή ψυχικής και κοινωνικής αταξίας: η απεριόριστη ελευθερία δεν είναι ούτε στόχος της ανθρώπινης ύπαρξης, ούτε αφετηρία της. Επιπλέον, η ανάπτυξη της ευφυΐας είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της κοινωνίας. Η ανθρώπινη φύση είναι εξόχως επικοινωνιακή. Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη της συναισθηματικής δοσοληψίας. Ολα στη ζωή του εξαρτώνται από την αμοιβαιότητα - αν είμαι παιδί, χρειάζομαι έναν τουλάχιστον γονέα· αν αρρωστήσω, χρειάζομαι έναν τουλάχιστον γιατρό. Οι ανθρώπινες ανάγκες καλύπτονται από ανθρώπους και επειδή καλύπτονται από ανθρώπους οδηγούν αναπόφευκτα σε δεσμεύσεις χρωματισμένες από αγάπη, εμπιστοσύνη, εξάρτηση, προσδοκία.

 

Αν πρέπει να αναζητήσουμε ένα ιδεώδες προς το οποίο τείνει η προσωπική ζωή, μάλλον θα καταλήξουμε ότι ψάχνουμε περισσότερο την αγάπη παρά την ελευθερία. Αλλωστε η ιδέα «κάνω ό,τι θέλω», που φαίνεται να είναι η κυρίαρχη ιδέα της εποχής, είναι νοσηρή επειδή δεν μπορεί να εφαρμοστεί και επειδή υποδεικνύει συναισθηματικό κενό. Δεν κάνουμε «ό,τι θέλουμε»· προσπαθούμε να κάνουμε το πλησιέστερο στο «ό,τι θέλουμε», κάτι που να επιτρέπεται κοινωνικά και να μην προσβάλλει την ελευθερία και τα αισθήματα των άλλων. Το μεγάλο στοίχημα της ανθρώπινης ζωής είναι η ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση, στην ατομικότητα και στον σεβασμό της κοινότητας, στη συναισθηματική ανεξαρτησία και στην υπευθυνότητα.

 (κείμενο της Σώτης Τριανταφύλλου, δημοσιευμενο στο περιοδικό ΓΥΝΑΙΚΑ)